Każdy sportowiec, w tym również amatorzy, stosuje różne środki wspomagające i psychoaktywne (kreatyna, karnityna, kwas γ–hydroksymasłowy, tauryna, guarana). Często te środki stosowane są bez żadnych ograniczeń, w przekonaniu o braku jakichkolwiek skutków ubocznych wynikających z ich użycia. Warto znać parę podstawowych informacji na ich temat.

Do substancji szeroko stosowanych w kulturystyce i w całym sporcie należą środki zawierające kreatynę. Kreatyna jest naturalnym składnikiem organizmu człowieka, wytwarzanym w wątrobie. Zużywana jest przez miocyty do biosyntezy wysokoenergetycznej fosfokreatyny. Prawidłowe stężenie kreatyny we krwi człowieka wynosi 0,2–0,7 mg/dl (15–53 μmol/l). Stężenie kreatyny jest wyższe u kobiet i dzieci niż u mężczyzn. Zwiększone stężenie kreatyny we krwi jest zawsze dowodem pierwotnego lub wtórnego uszkodzenia mięśni szkieletowych. W pierwotnym uszkodzeniu wzrost kreatyny wskazuje na możliwość dystrofii mięśniowej występującej we wrodzonych chorobach mięśni. We wtórnym uszkodzeniu mięśni szkieletowych wzrost stężenia kreatyny we krwi może wskazywać na nadczynność tarczycy, pourazową martwicę mięśni, toksyczne lub zapalne uszkodzenie mięśni szkieletowych lub na zespół lub chorobę Cushinga (choroba nadnerczy).
Produktem przemiany fosfokreatyny jest kreatynina, normalnie wydalana przez zdrowe nerki. Kreatyna w połączeniu z kwasem fosforowym w postaci fosfagenu, pełni ważną rolę w przemianie materii węglowodanowej w mięśniach. Kreatyna wprowadzona do organizmu z zewnątrz wzmacnia stan napięcia, kurczliwość mięśni oraz wpływa na stopniowy wzrost masy ciała. Jest dostępna w postaci tabletek, kapsułek i proszku. Kreatynę dodaje się do niektórych artykułów żywnościowych przeznaczonych dla specjalnych oddziałów wojska (zwłaszcza płetwonurków, narażonych na znaczne obniżenie ciepłoty ciała), komandosów i pilotów. 1 g kreatyny odpowiada wartości odżywczej 0,25 kg schabu lub sznycla.

Nie wiadomo jakie dawki kreatyny są bezpieczne dla organizmu. W Stanach Zjednoczonych kreatyna jest promowana przez niektórych naukowców jako naturalna substancja pobudzająca przyrost mięśni. Wiedzą o tym kulturyści i inni sportowcy uprawiający tzw. dyscypliny siłowe, którzy zażywają nawet do 6 g kreatyny, co powoduje szybki przyrost masy mięśniowej przy dużo mniejszym obciążeniu podczas treningów. W Amerykańskim Centrum Kontroli Chorób (ACDC) w Atlancie uznano, że preparat zażywany w dawkach powyżej 0,25 g kreatyny powoduje nagły wzrost przemiany materii przy jednoczesnym wytworzeniu dużej ilości ciepła, co może doprowadzić nawet do udaru cieplnego mózgu. Kreatyna nie należy do substancji znajdujących się na liście środków antydopingowych i może być legalnie stosowana we wszystkich rodzajach sportu.

Do nowych środków dopingowych należy także karnityna. Jest naturalnym składnikiem organizmu człowieka, syntetyzowanym głównie w nerkach i wątrobie. Jej prekursorami są głównie lizyna i metionina. Krążąca we krwi karnityna może również pochodzić z pokarmu. Główną funkcją karnityny jest przenoszenie długołańcuchowych kwasów tłuszczowych z cytoplazmy do mitochondriów komórkowych (gdzie ulegają spalaniu do dwutlenku węgla i wody) oraz krótkołańcuchowych kwasów tłuszczowych z mitochondriów i peroksysomów do cytoplazmy. Karnityna uczestniczy w mechanizmach kontrolujących stabilność cytoszkieletu komórkowego. Karnityna uczestniczy również w procesie powstawania krwinek czerwonych, czyli erytropoezie. Dobowe wydalanie karnityny wynosi 100–400 μmol, z czego połowę tej ilości stanowi wolna karnityna, zaś pozostałą ilość jej acylopochodne. Prawidłowe stężenie wolnej karnityny w surowicy krwi wynosi 30–50 μmol/l.

Karnitynę odkryto w 1905 r., lecz dopiero od niedawna jest szeroko stosowana jako substancja wspomagająca. W reklamach preparatów zawierających karnitynę podaje się, że zwiększa ona spalanie tłuszczu, wspomagając proces odchudzania i przyspieszając regenerację powysiłkową. Twierdzi się też, że eliminuje wolne rodniki, wzmaga witalność, poprawia samopoczucie, zwiększa pamięć, siłę i wydolność organizmu, a ponadto spowalnia procesy starzenia. Podobnie jak kreatyna, karnityna jest środkiem dopuszczonym do legalnego używania przez sportowców.
 

Sport i związana z nim rywalizacja, zaszczyty oraz pieniądze od zawsze wzbudzały liczne emocje. Ze sportem nierozerwalnie łączy się doping. Etymologicznie termin ten pochodzi od angielskiego czasownika „to dop”, który oznacza stosowanie środków pobudzających. Różne metody dopingu są stosowane od bardzo dawna. Przyjrzymy się choćby sportom wytrzymałościowym, takim jak kolarstwo (sam interesuję się tym sportem, zarówno w wydaniu szosowym, jak i górskim). Oglądanie uciekających peletonowi zawodników jest fascynujące – jak oni to robią?! Pierwszy przypadek zastosowania dopingu w nowożytnej historii sportu odnotowano w 1865 r. podczas zawodów pływackich. Jeden z ich uczestników zachowywał się podejrzanie – był bardzo agresywny wobec sędziów i zawodników kwestionujących jego zwycięstwo. Niedługo potem epidemia dopingu objęła profesjonalny sport, szczególnie zaś kolarstwo wymagające od uczestników zawodów zwiększonej wytrzymałości na wysiłek mięśniowy. Pierwszy wypadek śmiertelny dotyczący właśnie kolarstwa związany z dopingiem (przedawkowanie eteru) oficjalnie odnotowano w 1866 r. Popularną używką, stosowaną głównie przez kolarzy, była kokaina. Francuski dziennikarz Albert Londres w swojej książce „Skazańcy na drodze” przytacza wypowiedź Henri'ego Pélissiera, jednego z uczestników Tour de France, najsłynniejszego wyścigu kolarskiego: „Chcecie wiedzieć, jak to wytrzymujemy? [w tym momencie zawodnik wyciągnął z torebki kilka fiolek]: To kokaina, dla naszych oczu. A to chloroform, dla naszych dziąseł”. Po wyciągnięciu jeszcze kilku pudełek z tabletkami zawodnik powiedział krótko: „Tak naprawdę trzyma nas przy życiu dynamit”. Tak drastyczne przypadki dopingu sprawiły, że wprowadzenie regulacji było konieczne.
Pierwsze próby walki z szkodliwymi sposobami poprawy wydolności podjęła Międzynarodowa Federacja Lekkoatletyki Amatorskiej (IAAF, od ang. International Amateur Athletic Federation), w 1928 r., zakazując stosowania substancji stymulujących. Przepis ten pozostał jednak tylko na papierze, gdyż definicja była niejasna, a techniki pozwalające na wykonanie jakichkolwiek testów antydopingowych jeszcze nie istniały. Przełom nadszedł dopiero w roku 1960, gdy na trasie wyścigu kolarskiego w czasie Igrzysk Olimpijskich w Rzymie zmarł reprezentujący Danię Knud Enemark Jensen, który przyjął śmiertelną dawkę amfetaminy z kwasem nikotynowym. Wkrótce zmarł także i mistrz olimpijski w biegu przez płotki, Anglik J. Howard. Dla władz sportowego świata stało się jasne, że zakazy nie przynoszą efektów i konieczne jest badanie sportowców w poszukiwaniu substancji wspomagających. Po sześciu latach od śmierci Duńczyka Międzynarodowa Unia Kolarstwa (UCI) oraz odpowiedzialna za piłkę nożną FIFA wprowadziły testy pozwalające na wykrycie najczęściej stosowanych narkotyków. Na igrzyskach olimpijskich przeprowadzono je po raz pierwszy w roku 1968. W czasie, gdy udało się ograniczyć zażywanie kokainy i podobnych do niej związków, trenerzy i sportowcy odkryli nowe formy dopingu. Interesującym rodzajem wspomagania jest tzw. doping krwi. Składa się na niego cała seria technik mających jeden wspólny cel: zwiększyć zawartość odpowiedzialnej za przenoszenie tlenu hemoglobiny. Pozwala to na przesunięcie granicy pomiędzy wysiłkiem tlenowym i beztlenowym oraz zwiększenie tolerancji na długotrwały wysiłek. Doping krwi może polegać na wymianie całości lub części krążącej w organizmie krwi. Może to być krew innego człowieka lub własna, wcześniej pobrana i odpowiednio przechowywana (autohemotransfuzja). Najchętniej korzystają z tej formy dopingu kolarze, nie dziwi więc fakt, że każdego roku na tej formie wspomagania łapanych jest przynajmniej kilku zawodowców.
 

Impotencja męska jest bardzo ważkim problemem. Dotyczy nie tylko mężczyzn po czterdziestce czy pięćdziesiątce. Impotentami bywają również 20- czy 30-latkowie. Najczęściej impotencja jest spowodowana problemami psychicznymi. W takich przypadkach pomoc psychiatry i seksuologa wsparta środkami farmakologicznymi zwykle bywa skuteczna. Gorzej jeśli przyczyny są organiczne: cukrzyca, miażdżyca lub zaburzenia hormonalne.

Specjalistami wykwalifikowanymi do rozpoznania i określenia etiologii impotencji są urolodzy. Obecnie medycyna ma do dyspozycji dwie skuteczne metody leczenia tej pypadłości: terapię prowadzoną za pomocą wstrzyknięć lub wszczepienie do trzonu narządu protezy prącia. Jednakże leczenie tego typu jest zarezerwowane dla tych pacjentów, u których uszkodzenia naturalnego mechanizmu erekcji są nieodwracalne, a więc nie da się przywrócić im sprawności seksualnej, lecząc zaburzenia równowagi układu hormonalnego czy obniżając ciśnienie krwi.

Mechaniczne, prętowe protezy penisa spełniają wszelkie oczekiwania pacjentów dotyczące tego rodzaju implantów. Są proste w ustawianiu położenia i kąta nachylenia penisa, a także zapewniają sztywność przy odtwarzaniu funkcji fizjologicznej. Takie protezy są dobrym rozwiązaniem szczególnie dla mężczyzn o ograniczonej sprawności manualnej. „Zabieg banalny, efekt teatralny” – to założenie znakomicie charakteryzuje działanie omawianych tu implantów. Co ciekawe, pierwsze protezy prącia były wytwarzane z żebra, a więc można powiedzieć, że miały znaczenie niemal biblijne, niczym stworzenie Ewy z żebra Adama.
Inną propozycją jest dwuczęściowa proteza hydrauliczna, składająca się z dwóch cylindrów połączonych z pompką. Silikonowa pompka implantowana jest w worku mosznowym, a cylindry, również wykonane z silikonowego rdzenia, umieszcza się w ciałach jamistych prącia. Standardem w leczeniu zaburzeń wzwodu jest trzyczęściowa proteza hydrauliczna prącia. Trójelementowe protezy hydrauliczne charakteryzują się wyglądem podobnym do naturalnego organu i zapewniają chorym z organicznymi zaburzeniami wzwodu odczucia zbliżone do doznań fizjologicznych. Protezy takie składają się ze zbiorniczka implantowanego do jamy brzusznej, specjalnej pompki wszczepianej do moszny oraz parzystych cylindrów implantowanych w miejsce ciał jamistych penisa. Cylinder przedłużający umożliwia wydłużanie się protezy i zwiększanie jej grubości. Takie działanie implantu przybliża go do fizjologicznej erekcji.

Zabieg wszczepienia protezy prącia jest przeprowadzany w znieczuleniu ogólnym i trwa około 1−2 godzin. Po zabiegu konieczne jest pozostanie w szpitalu przez następne dwie doby. Ryzyko rozwoju zakażenia pooperacyjnego jest niewielkie. W celu zapobieżenia takim powikłaniom chory otrzymuje antybiotyk. W celach prewencyjnych niektóre implanty są pokrywane antybiotykami. Pomimo tego w około 2% przypadków protezy muszą być usunięte z powodu zakażenia. Odległe rezultaty zabiegu są zadowalające, zarówno dla pacjenta, jak i dla jego partnerki. Przez 6–8 tygodni po zabiegu może być odczuwany niewielki dyskomfort. W przypadku protez hydraulicznych może czasem dojść do wycieku wypełniającego je płynu. Jest to spowodowane wadliwym funkcjonowaniem protezy i wtedy należy oczywiście wymienić taką protezę.

Odpowiednie leczenie zaburzeń wzwodu może czynić cuda. Dla wielu mężczyzn oznacza to koniec problemów z impotencją. Cukrzyca i miażdżyca to choroby społeczne i w ich przypadku wystarczy odpowiednia profilaktyka prozdrowotna. Inaczej jest z zaburzeniami hormonalnymi, nie tylko zresztą o podłożu chorobowym. Czasami stosowanie sterydów anabolicznych również ma wpływ na problemy ze wzwodem. Dobrze jest więc wszystko robić z głową.
 

Witam! To tak zwany konflikt podbarkowy. Podczas ruchów ścięgna mięśnie stożka rotatorów oraz kaletka podbarkowa trą o wyrostek barkowy i więzadło kruczo-barkowe. W wyniku mechanicznego drażnienia powstaje stan zapalny. Zapaleniu towarzyszy obrzęk tkanek miękkich, który jeszcze bardziej zwęża przestrzeń podbarkową i nasila dolegliwości bólowe. Powstaje przewlekły stan zapalny, który ostatecznie może doprowadzić do uszkodzenia ścięgien stożka rotatorów. Objawy: ból w czasie czynnego zgięcia i odwiedzenia w granicach 80–120°, kłujący ból w czasie nagłego odwiedzenia lub zgięcia, tkliwość w okolicy wyrostka barkowego, zaburzenie prawidłowego rytmu ramienno-łopatkowego, ból w czasie snu na boku z zajętym barkiem. Leczenie: przy niewielkim stopniu nasilenia konfliktu, bez uszkodzenia ścięgien stożka, odpowiednio prowadzona rehabilitacja razem z działaniem przeciwzapalnym ma szansę powodzenia. Powinno się kontynuować ćwiczenia rozciągające i kondycyjne z wyłączeniem aktywności ponad głową. Dopuszczalne są pojedyncze iniekcje leków sterydowych w celu zmniejszenia stanu zapalnego. W przypadku nasilania konfliktu, ewidentnych zmian anatomicznych powodujących cieśń lub przy uszkodzeniu ścięgien należy rozważyć leczenie operacyjne. Zabieg taki można wykonać artroskopowo – dekompresja przestrzeni podbarkowej! A gdzie to zrobić?! Chirurgia urazowa, ortopedia. Państwowa, prywatna... wedle woli. Z poważaniem, Artur Pupka.
 

Glikokortykoidy należą do najsilniejszych środków o działaniu przeciwzapalnym. Zakres i nasilenie objawów ubocznych przy stosowaniu hormonów steroidowych są wprost proporcjonalne do dawki i czasu leczenia. Im dłużej trwa leczenie, tym większe są działania uboczne. Decyzja o przerwaniu stosowania leków sterydowych wymaga planowego i stopniowego zmniejszania ich dawek. Możliwe jest wystąpienie wtórnej niewydolności kory nadnerczy, spowodowane hamującym wpływem podawanych leków na wydzielanie własnych hormonów. Może też dojść do nagłego zaostrzenia choroby zapalnej, która była przyczyną włączenia steroidów.
U podłoża działania przeciwzapalnego sterydów należy hamowanie przez nie mechanizmów immunologicznych. Zwiększa to jednak podatność organizmu na infekcje… I w tym miejscu dochodzimy do sedna problemu stosowania tych leków.
W jakich chorobach najczęściej stosuje się leki steroidowe?

Astma oskrzelowa

W przebiegu astmy dochodzi do zapalenia dróg oddechowych w wyniku działania substancji uczulających (alergenów) lub czynników nieimmunologicznych, takich jak wysiłek, wdychanie zimnego powietrza lub narażenie na drażniące opary chemiczne. Rozwijająca się odpowiedź organizmu prowadzi do odwracalnego zwężenia dróg oddechowych i pogorszenia warunków wymiany gazowej. Może to prowadzić do niewydolności oddechowej. Steroidy zmniejszają wytwarzanie przez komórki immunologiczne cytokin i licznych innych białek, których podwyższone stężenia we krwi towarzyszą rozwojowi reakcji astmatycznej. Pomimo dostępności nowych leków przeciwastmatycznych, sterydy pozostają podstawową formą terapii w tej chorobie. Znajdują zastosowanie zarówno w leczeniu stanów astmatycznych (podawane dożylnie w dużych dawkach) jak i w terapii przewlekłej (formy wziewne). Aerozole mają jedynie działanie miejscowe, a ich stosowanie jest pozbawione ogólnych działań ubocznych. Ta choroba jest przez sportowców najczęściej podawaną przyczyną stosowania sterydów. Dotyczy to przede wszystkim pływaków. Posiadający „papier” na tę chorobę mogą się w ten sposób legalnie wspomagać…
Przewlekła obturacyjna choroba płuc (POCHP)
Choroba cechująca się utrwalonym zmniejszeniem objętości i natężenia wydychanego powietrza. Chociaż sterydy są często stosowane w leczeniu POCHP, nie jest jasne, czy istotnie wpływają na przebieg leczenia jej zaostrzeń u osób hospitalizowanych z tego powodu. Ich ograniczony wpływ na przebieg POCHP tłumaczy się mniejszą niż w astmie wrażliwością na sterydy populacji komórek zapalnych, odgrywających rolę w powstaniu POCHP.

Alergia

Zarówno katar sienny (sezonowy) jak i całoroczny dobrze odpowiadają na leczenie steroidami. W obu przypadkach czynniki wywołujące i opisywane immunologiczne mechanizmy rozwoju choroby są analogiczne jak w astmie oskrzelowej. Glikokortykoidy doustne są stosowane w leczeniu alergicznego nieżytu nosa, ponieważ skutecznie hamują jego objawy. Jednak coraz częściej stosuje się steroidy wziewne w postaci aerozolu do nosa.

Schorzenia dermatologiczne

Steroidy znalazły wiele zastosowań w klinikach dermatologicznych. Okazały się skuteczne w ograniczaniu objawów chorób skóry o charakterze alergicznym i związanych ze zjawiskiem autoimmunizacji, czyli nieprawidłową reakcją układu odpornościowego, która polega na kierowaniu komórek obronnych przeciw własnym tkankom. Należą do nich: atopowe zapalenie skóry, łuszczyca i łojotokowe zapalenie skóry. Istotnym postępem było wynalezienie modyfikacji chemicznych preparatów steroidowych do stosowania zewnętrznego (m.in. steroidy fluorowane), które cechują się wybitnie zwiększoną skutecznością działania. Najistotniejszym działaniem ubocznym maści sterydowych jest zanik skóry i tkanki podskórnej, który występuje przy przewlekłym stosowaniu i dotyczy szczególnie tzw. steroidów fluorowanych.
 

Galwanizacja to zabieg miejscowy, podczas którego prąd stały o odpowiednio dobranym natężeniu płynie przez tkanki w określonym kierunku. W zależności od techniki wykonania galwanizacji wyróżnia się jej rodzaje: poprzeczne, podłużne oraz labilne i stabilne. Ponadto – ze względu na to, która z elektrod jest elektrodą czynną (mniejszą) – wszelkie galwanizacje dzieli się na anodowe i katodowe. Podczas wykonywania zabiegów należy brać pod uwagę rodzaj i lokalizację schorzenia, wrażliwość pacjenta na prąd galwaniczny, natężenie i gęstość prądu. Na ogół podczas wykonywania zabiegów w obrębie głowy i szyi nie przekracza się dawki 5 mA, w obrębie kończyn górnych stosuje się dawki sięgające co najwyżej 15–20 mA, a w obrębie obręczy biodrowej i kończyn dolnych – 30 mA. Pod względem gęstości prądu wyróżnia się 3 rodzaje dawek (w mA/cm2 powierzchni elektrody czynnej): słabe (0,01–0,1), średnie (0,1–0,3) i mocne (0,3–0,5). Czas trwania zabiegu to 15–20 min. Zabiegi wykonuje się codziennie lub co drugi dzień. Działanie galwanizacji sprowadza się do działania przeciwbólowego, rozluźniającego oraz wpływa na poprawę krążenia i pobudliwość nerwowo-mięśniową.
Jonoforeza to zabieg leczniczy, polegający na wprowadzeniu przez skórę do tkanek – za pomocą prądu stałego – jonów lub cząsteczek leków. Używa się tylko takich leczniczych związków chemicznych, które ulegają dysocjacji elektrolitowej. W fizjoterapii najczęściej stosowane są bowiem leki wpływające na szerokość i szczelność naczyń krwionośnych, działające resorpcyjnie, przeciwzapalnie, odczulająco i przeciwbólowo oraz rozmiękczające tkankę łączną i wpływające na mineralizację kości. Jonoforezę wykonuje się codziennie (10–20 zabiegów w serii) przez 15–20 min, przy czym czas trwania zabiegu zależy od rodzaju leku, stanu chorego i indywidualnej wrażliwości pacjenta na prąd elektryczny.
Elektrostymulacja jest to zabieg elektroleczniczy polegający na wywołaniu skurczu mięśnia za pomocą prądów impulsowych lub na drażnieniu zakończeń nerwów czuciowych w skórze. Skurcz mięśnia można wywołać, drażniąc prądem bezpośrednio mięsień lub pośrednio nerw ruchowy zaopatrujący mięsień.
 

Uraz to każde uszkodzenie tkanki, narządu lub większego obszaru ciała powstające wskutek miejscowego lub ogólnego działania czynnika mechanicznego, termicznego, chemicznego, elektrycznego, jonizującego lub akustycznego. Do urazu może dojść w okolicznościach zadziałania na element narządu ruchu dużej siły zewnętrznej wywołującej uszkodzenie oraz zdecydowane ograniczenie jego funkcji lub może być on wynikiem mikrourazów, tzn. powtarzającego się lub stałego działania czynnika urazowego o mniejszej intensywności. Należy również dodać, że czynniki takie jak: poziom sprawności, stan czynnościowy układu ruchu, przebyte wcześniej urazy, rodzaj aktywności, zmiany przeciążeniowe czy w końcu uwarunkowania osobnicze mają wpływ na ewentualne powstanie urazu.

Leczenie usprawniające narządu ruchu dzieli się na dwa okresy: w okresie unieruchomienia zadaniem rehabilitacji jest utrzymanie ruchów we wszystkich, nieobjętych unieruchomieniem stawach, zapobieganie powstawaniu zaników mięśniowych, zwłaszcza w unieruchomieniach częściowych oraz zapobieganie powikłaniom ogólnym. W drugim okresie – po zdjęciu opatrunku gipsowego, czy aparatu ortopedycznego – leczenie polega na usuwaniu zaburzeń powstałych w wyniku unieruchomienia i na stopniowym przywracaniu pełnej fizjologicznej sprawności zarówno chorej kończyny, jak i całego organizmu.
Chorego zawsze traktuje się indywidualnie, uwzględniając charakter uszkodzenia, stan kalectwa (czy jest trwałe czy przemijające) i warunki środowiskowe.
Ćwiczenia lecznicze są wskazane we wszystkich stanach, w których zachodzi potrzeba utrzymania, przywrócenia lub poprawienia czynności narządu ruchu.

W uszkodzeniach narządu ruchu na skutek urazu, w złamaniach, zwichnięciach, skręceniach, ćwiczenia są wskazane we wszystkich okresach leczenia. W okresie unieruchomienia części dotkniętych urazem zaleca się ćwiczenia czynne kończyn zdrowych, ćwiczenia statyczne (skurcze izometryczne) mięśni objętych unieruchomieniem oraz ćwiczenia ogólnie usprawniające. W okresie, w którym stwierdza się zrost złamania, gojenie się rany, zaleca się ćwiczenia mobilizujące uszkodzoną część narządu ruchu w celu przywrócenia jej pełnej sprawności. W okresie rekonwalescencji wskazane są zarówno ćwiczenia odnoszące się do uszkodzonej części narządu ruchu, jak i ćwiczenia ogólnie usprawniające w celu przywrócenia choremu pełnej sprawności fizycznej i zdolności do pracy. Ćwiczenia stopniuje się w zależności od siły mięśniowej, przechodząc od ćwiczeń wspomaganych do wolnych i do oporowych.

Cały artykuł można przeczytać w październikowym "Muscular Development"